Wyboista droga ziemniaka do Europy
Udomowienie ziemniaka miało miejsce około 8000 lat temu w rejonie jeziora Titicaca, położonego w Andach na pograniczu dzisiejszego Peru i Boliwii. Do Europy ziemniak został sprowadzony w XVI wieku przez Hiszpanów. Początkowo budził nieufność, ponieważ uważano go za trujący i niechrześcijański. Dlatego też długi czas traktowano go głównie jako ciekawostkę botaniczną lub paszę dla zwierząt. Uprawiano go przede wszystkim w przyklasztornych i książęcych ogrodach, ale nie włączano do codziennej diety.
Dopiero w XVIII stuleciu, gdy na kontynencie rozprzestrzeniły się klęski głodu i konflikty zbrojne, zaczęto postrzegać ziemniaka jako ważną roślinę żywieniową stanowiącą wartościowe, pożywne i wydajne źródło węglowodanów. Jego upowszechnienie zwiastowało złagodzenie niedoborów żywności. Przez kolejne dziesięciolecia warzywo to stało się fundamentem diety ludności Europy Środkowej i Zachodniej, zwłaszcza w Irlandii, Polsce czy Niemczech.
Jednak gwałtowny wzrost areału upraw niósł ze sobą ryzyko: w połowie XIX w. zaraza ziemniaczana (Phytophthora infestans) spustoszyła pola na wielką skalę. Najdotkliwiej odczuła to Irlandia, gdzie w latach 1845–1848 głód pochłonął około miliona ofiar, a kolejny milion zmusił do emigracji. W odpowiedzi na te wydarzenia wprowadzono praktyki ochrony chemicznej (fungicydy) oraz rozpoczęto prace nad odmianami odpornymi na choroby, które od tego czasu stały się podstawą sukcesu upraw ziemniaka w Europie. Dzięki tym działaniom ziemniak stał się stabilnym źródłem pożywienia.
Potęga ziemniaka – od głodu do globalnej różnorodności upraw
Ziemniak (Solanum tuberosum) zajmuje trzecie miejsce wśród najważniejszych roślin uprawnych przeznaczonych do spożycia przez ludzi na świecie, po ryżu i pszenicy. Przez całą swoją historię ziemniak przyczyniał się do zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego i eliminowania ubóstwa. Obecnie ziemniak nadal odgrywa istotną rolę w światowym bezpieczeństwie żywnościowym dzięki takim cechom jak wysoka wydajność w krótkim czasie, niewielkie wymagania dotyczące powierzchni uprawnej oraz zdolność do adaptacji do szerokiego zakresu warunków środowiskowych.
Ziemniaki uprawiane są w różnych celach: do bezpośredniego spożycia, do produkcji przetworów, skrobi przemysłowej, sadzeniaków, a w mniejszym stopniu także jako pasza.
Istnieją tysiące odmian ziemniaków, różniących się wielkością, kształtem, kolorem, teksturą, właściwościami kulinarnymi, smakiem, zawartością skrobi oraz odpornością na choroby. Wybór odmiany zależy nie tylko od lokalnych warunków klimatycznych i właściwości agrotechnicznych, ale także od przeznaczenia rynkowego uprawy.
Ziemniak alias kartofel alias pyra – król europejskiej kuchni
Mimo, iż w ostatnich dziesięcioleciach spożycie świeżych ziemniaków w Europie i Ameryce Północnej spadło, głównie z powodu rosnącej popularności innych źródeł węglowodanów, takich jak makaron, ryż czy kasza, trudno sobie wyobrazić europejską kuchnię bez ziemniaka.
Ziemniak to prawdziwy kameleon kuchni – gotowany, pieczony, smażony czy duszony sprawdza się jako baza dla puree, gnocchi, placków czy frytek, a różne odmiany pozwalają uzyskać zarówno kremowe puree, jak i jędrne młode kartofelki. Jego neutralny smak doskonale łączy się z masłem, śmietaną, serami, czosnkiem i ziołami, a przy odpowiedniej obróbce stanowi zdrowe źródło skrobi, błonnika, witaminy C i potasu.
Ziemniak to nie tylko jedzenie, ale także część tożsamości kulturowej wielu krajów.
Jego historia pokazuje, jak z podejrzanej nowinki botanicznej stał się jednym z najważniejszych warzyw na naszym kontynencie.
Patogeny kontra produkcja – realia uprawy ziemniaka
Chociaż produkcja i spożycie ziemniaków w Europie i Ameryce Północnej spadają, globalna produkcja wzrosła w ostatnich dekadach, głównie dzięki rosnącemu spożyciu w Azji.
Ziemniaki są podatne na wiele patogenów, które mogą powodować poważne straty jakościowe i ilościowe. Choroby wywoływane przez te patogeny wpływają negatywnie na jakość bulw w trakcie uprawy, przechowywania i przetwarzania. Do najważniejszych chorób ziemniaka na świecie należą: zaraza późna (Phytophthora infestans), zaraza wczesna (Alternaria solani), rizoktonioza ziemniaka (Rhizoctonia solani), rak ziemniaka (Synchytrium endobioticum), parch prószysty (Spongospora subterranea), śluzak (Ralstonia solanacearum), czarna nóżka (Pectobacterium spp.), wirus Y ziemniaka (PVY), liściozwój ziemniaka (PLRV) oraz mątwik ziemniaczany (Globodera rostochiensis). Znaczenie poszczególnych chorób różni się w zależności od regionu i warunków klimatycznych. Szczególnie groźna jest zaraza późna wywoływana przez P. infestans, ze względu na agresywność i dużą zmienność genetyczną. W optymalnych warunkach może zniszczyć plon w ciągu tygodnia. Stosowanie fungicydów jest nadal główną metodą ochrony, ponieważ dostępne odmiany o wysokiej odporności są mniej akceptowane rynkowo. W konsekwencji, uprawa ziemniaka jest w dużym stopniu uzależniona od stosowania pestycydów. W wielu krajach stosuje się na nim największe ilości środków ochrony roślin na hektar.
Zwalczanie chwastów, szkodników i patogenów w uprawie ziemniaka
W uprawie ziemniaków kluczowe znaczenie ma kompleksowa ochrona roślin, nie tylko przed chorobami, ale również przed chwastami i szkodnikami. Ponieważ powierzchnia między rzędami długo pozostaje odsłonięta, chwasty takie jak komosa biała, rdest czy przytulia czepna zyskują przewagę konkurencyjną. Optymalny program ochrony łączy zabiegi przedwschodowe z powschodowymi, co pozwala skutecznie zahamować ich rozwój i zapewnić wysokie plony oraz jakość bulw.
Przedwschodowe zabiegi herbicydowe, przeprowadza się na wilgotnej glebie co najmniej tydzień przed pojawieniem się pędów, aby zahamować wschody chwastów, takich jak komosa czy rdest. Po wykiełkowaniu uprawy, od maja, szczególną uwagę poświęca się zwalczaniu stonki ziemniaczanej, która jest jednym z najważniejszych szkodników. Monitoring pozwala szybko wykryć larwy, które można eliminować przy pomocy biopestycydów (spinosad, azadyrachtyna), a w razie silnej infestacji również środkami chemicznymi (m.in.: lambda‑cyhalotryna, deltametryna, acetamipryd, chlorantraniliprol). Spośród chorób grzybowych najgroźniejsze są zaraza ziemniaka i alternarioza, występujące głównie w pełnej fazie wegetacji. Ich rozwojowi sprzyjają wilgotna, ciepła pogoda oraz błędy agrotechniczne, takie jak zbyt wczesne sadzenie. Dodatkowo, program ochrony wzbogacają zabiegi agrotechniczne, takie jak odpowiednie wapnowanie i poprawa struktury gleby, co wspiera kondycję roślin i ogranicza ryzyko infekcji. Całość strategii opiera się na zintegrowanym zarządzaniu, które łączy metody chemiczne, biologiczne i agrotechniczne, zapewniając stabilność plonów oraz wysoką jakość bulw przy minimalnym wpływie na środowisko.
W Polsce zgodnie z aktualnym programem ochrony ziemniaka dopuszczonych jest do użycia kilkadziesiąt substancji czynnych. W poniższej tabeli przedstawiony został aktualny wykaz substancji czynnych (MRiRW, stan na 14.07.2025 r.), które stosowane są w środkach ochrony roślin pojedynczo lub w mieszaninie.
Tabela 1. Wykaz substancji czynnych dopuszczonych do stosowania w ochronie ziemniaka (MRiRW, stan na 14.07.2025 r.)
|
Rodzaj środka |
Substancja czynna z zawartością |
|
| Fungicyd | · ametoktradyna
· amisulbrom · azoksystrobina · Bacillus amyloliquefaciens (dawniej subtilis) szczep QST 713 · boskalid · cyjazofamid · cymoksanil · difenokonazol · dimetomorf · dimetomorf · fluazynam · fluksapyroksad · fluopikolid · fluopyram · flutolanil |
· folpet
· imazalil · mandipropamid · mefentriflukonazol · metalaksyl-M · miedź i jej związki · oksatiapiprolina · piraklostrobina · propamokarb · protiokonazol · Pseudomonas sp. szczep DSMZ 13134 · Trichoderma asperellum szczep T34 · walifenalat · zoksamid |
| Insektycyd | · acetamipryd
· azadyrachtyna · chlorantraniliprol · cyjanotraniliprol · cypermetryna · deltametryna · flonikamid · flupyradifuron |
· lambda-cyhalotryna
· olej rzepakowy · pyretryny · spinosad · spirotetramat · tau-fluwalinat · teflutryna |
| Chwastobójczy | · aklonifen
· bentazon · chizalofop-P etylu · chlomazon · cykloksydym · diflufenikan · fluazyfop-P butylu · flufenacet · flurochloridon · glifosat |
· karfentrazon etylu
· kletodym · kwas nonanowy · metobromuron · metrybuzyna · pendimetalina · propachizafop · prosulfokarb · rimsulfuron |
| Regulator wzrostu | · 1,4-dimetylonaftalen
· 1-metylocyklopropen · 5-nitrogwajakolan sodu · ekstrakt olejowy z mięty zielonej |
· etylen
· hydrazyd maleinowy · nitrofenolan sodu (para-, orto-) · olej z pomarańczy |
| Moluskocyd | · metaldehyd
· fluopyram |
· fosforan III żelaza
· pirofosforan żelaza |
| Akarycyd | · fostiazat | |
| Desykant | · pyraflufen etylowy | |
| Dezynfektant | · dazomet | |
| Inny – (środek odkażający) | · kwas benzoesowy | |
Na podstawie badań wykonanych w Hamilton UO-Technologia Sp. z o.o. w 2024 r., w Tabeli 2 przedstawiono pozostałości pestycydów wykryte w 349 przebadanych próbkach ziemniaków.
Tabela 2. Pozostałości pestycydów wykryte w próbkach ziemniaków, rok 2024 (dane własne HAMILTON UO-Technologia Sp. z o.o.)
| Wykryta pozostałość pestycydu | Liczba próbek, w których oznaczono pozostałość (> LOQ) | W tym liczba próbek niezgodnych z wymaganiami Rozporządzenia (WE) nr 396/2005 |
| Chlorotalonil | 127 | |
| Jon bromkowy | 40 | |
| 1,4-dimetylonaftalen (DMN) | 30 | |
| 2,6-dichlorobenzamid (BAM) | 30 | |
| Fluksapyroksad | 26 | |
| Flutolanil | 24 | 4 |
| Hydrazyd maleinowy | 22 | |
| Chloroprofam | 14 | 1 |
| Fluopikolid | 10 | |
| Chloran | 7 | |
| Imidaklopryd | 6 | 4 |
| Dikamba | 4 | 2 |
| Cyjanotraniliprol | 3 | |
| Aklonifen | 2 | |
| Azoksystrobina | 2 | |
| Chlorantraniliprol | 2 | 2 |
| DDT* | 2 | |
| Fluopyram | 2 | |
| Flupyradifuron | 2 | |
| Mandipropamid* | 2 | |
| Metalaksyl i metalaksyl-M* | 2 | |
| Metobromuron | 2 | |
| 2,4-D* | 1 | 1 |
| Acetamipryd | 1 | 1 |
| Klopyralid | 1 | |
| Dietylotoluamid (DEET) | 1 | |
| Dimetomorf* | 1 | |
| Metribuzyn | 1 |
*obejmuje definicję zgodnie z Rozporządzeniem (WE) nr 396/2005 z dn. 23.02.2005 r., ze zm.
W przypadku pytań lub wątpliwości Eksperci J.S. Hamilton pozostają do Państwa dyspozycji.